Gustave M. Gilbert "Dziennik norymberski"

Interesuje mnie dość wąski wycinek historii - od dojścia Hitlera do władzy, do końca wojny. Czytam wiele książek o tej tematyce. Okrucieństwo, które jest w nich opisywane jest przeogromne. Odbywało się na niespotykaną wcześniej skalę. Często zastanawiałam się nad tym, jak możliwe jest to, żeby zwykły człowiek mógł podejmować decyzję o eksterminacji milionów. Eichmann - zwykły urzędnik, który mordował ludzi, a potem wracał do domu na obiad. Jak możliwe jest planowanie zagłady całego narodu? Co sprawiło, że ludzie podążyli za ideami jednego człowieka? Wielu autorów próbowało na te pytanie odpowiedzieć. Ich odpowiedzi przypominają mi buddyjską przypowieść o słoniu i ślepcach - każdy widzi fragment, mało kto jest w stanie zrozumieć całość. 

Gustave Mark Gilbert był amerykańskim psychologiem, który pracował jako psycholog niemieckich jeńców przy Międzynarodowym Trybunale Wojskowym w Norymberdze. Była elita hitlerowskiej władzy. Przez czas procesu codziennie rozmawiał z osadzonymi. Przez 10 miesięcy osadzeniu przyzwyczaili się do jego obecności. Stopniowo zdobywał ich zaufanie, dzięki czemu otwierali się oni przed nim. Gilbert dokładnie notował każde wypowiedziane słowo. O ile to możliwe starał się nie wpływać na tok myślenia swoich podopiecznych. Jedyną większą ingerencja było rozdzielenie grupy na cztery jadalnie. Miało to na celu zniwelowanie negatywnych wpływów, jakie oskarżeni mogli wywierać na siebie nawzajem. Szczególnie istotne było odseparowanie Goeringa, który swoją dominującą osobowością wywierał wpływ na pozostałych. Szczególnie w przypadku słabszych, podatnych na wpływy osobowości, jak np. przywódca Hitlerjugend Baldur von Schirach, skutkowało to zablokowaniem ich własnych przemyśleń na temat własnej winy. Gilbert każdego dnia procesu rozmawiał z oskarżonymi, obserwował ich reakcje na akt oskarżenia, na mowy prawników, na zeznania świadków i w końcu na obrony współwięźniów. Starał się dokładnie dokumentować proces zmiany światopoglądu, zrozumienia na jakie manowce moralne wyprowadził wszystkich Hitler. Większość więźniów długo broniła się przed uznaniem winy ukochanego wodza. Jak mówił Hans Frank - naród jest jak kobieta i dał się uwieść zdecydowanej męskości Hitlera. Trudno się było spod tego wpływu uwolnić.
Bardzo ważnym elementem rozprawy było pokazanie w sądzie filmów okazujących sytuację w obozach koncentracyjnych. To był dla większości prawdziwy szok. Oczywiście trudno uwierzyć, że oskarżeni nie wiedzieli o planie eksterminacji całej rasy i zniewolenia innych. Jednak mimo wszystko dla większości z nich plany te pozostawały jedynie zapisami na papierze. Zupełnie nie łączyli tego bezmiarem tragedii, do których się przyczynili.  Ta konfrontacja z efektami własnych działań i decyzji dla wielu z nich była pierwszym momentem, w którym zobaczyli skazy na idealnym wizerunku swojego wodza. Każdy z nich zareagował inaczej. Jedni popadli w religijny fanatyzm, inni czuli na sobie ciężar odpowiedzialności, jeszcze inni negowali, czy samą zagładę, czy liczbę jej ofiar. W momencie, w którym Hitler opuścił ich, uciekając przed odpowiedzialnością, każdy z nich sam musiał zmierzyć się z własnym sumieniem. 

"Dziennik norymberski" nie daje odpowiedzi na pytania o człowieczeństwo hitlerowskich elit. Gilbert odpowiedzi na te pytanie zostawia czytelnikowi. Dostajemy w miarę wierny przekaz tego, co przez 10 miesięcy mówili więźniowie. Widzimy drogę, jaką większość z nich przeszła. Łatwo jest oceniać innych, niewiele o nich wiedząc. Dzięki Gilbertowi możemy sami wyrobić sobie zdanie o każdym z oskarżonych. Dzięki temu łatwiej też zrozumieć mechanizmy rządzące tymi ludźmi. Wiadomo, że słaba osobowość podatna będzie na propagandę, że konformiści szybko przystosują się do okoliczności, że osoby żądne władzy wykorzystają każdą okoliczność, żeby tę władzę zdobyć. Ale wśród oskarżonych byli też prawdziwi niemieccy patrioci, którzy dali się zwieść Hitlerowi. Wydawało im się, że działają dla dobra Niemiec, a kiedy zorientowali się, jak faktycznie wygląda sytuacja, było już za późno. Jedno pytanie stale pojawia się w rozmowach prowadzonych w norymberskim więzieniu - dlaczego żaden z nich nie miał odwagi po prostu podejść do Hitlera i go zastrzelić? Osoby, które organizowały spiski i zamachy, robiły to w bardzo wymyślny sposób. Dlaczego nie wybrano najprostszego rozwiązania? Tego pewnie nigdy się nie dowiemy, dlatego że nikt z nas nie pozna już Hitlera osobiście. Wszyscy zgodnie mówili o jego niezwykłej, magnetycznej osobowości. To coś, czego nie odda żaden dokument, ani film. To coś, co (na szczęście) umarło razem z nim. 

"Dziennik norymberski" to niezwykły dokument, który jest świetnym uzupełnieniem wiedzy na temat Hitlera i jego świty. Każdy z oskarżonych miał swoje powody, dla których znalazł się w Norymberdze. Droga i motywacja każdego z nich była zupełnie inna. Dzięki tej książce można "wysłuchać" także ich racji. Trudno nie zgodzić się z niektórymi uwagami Goeringa dotyczącymi np Związku Radzieckiego i jego udziału w tym procesie (szczególnie z perspektywy lat). "Dziennik.." czyta się bardzo dobrze. To niezwykle interesująca lektura. Polecam ją wszystkim. 

Gustave M. Gilbert, Dziennik norymberski, Świat Książki, 2012